uzuburu-buru

Το ανάγνωσμα των πρώτων ημερών του Αυγούστου και της πρώτης φάσης των διακοπών στο χωριό. Η μάνα μου με έβλεπε από το πρωί που ξυπνούσα με το βιβλίο στο χέρι και γκρίνιαζε: "Τι διαβάζεις ρε παιδάκι μου όλη την ώρα;". Ο πατέρας μου κοίταζε και ξανακοίταζε το εξώφυλλο απορημένος (έχει συνηθίσει να με βλέπει να διαβάζω πιο "κλασικά" πράγματα που τα ξέρει κι αυτός). "Τι είναι αυτό ρε;", "Ένα μυθιστόρημα ενός Πορτογάλου μπαμπά", "Α, μάλιστα. Πώς τον λένε; Σα-μα-ρά-γκο;", "Ζοζέ Σαραμάγκου μπαμπά", "Α μάλιστα. Καλό είναι; Πού το βρήκες;", "Είπα στην Β (η αδερφή μου) να μου το αγοράσει μπαμπά"... (και άλλα τέτοια χαριτωμένα).

Πολλοί το ξεχωρίζουν ως το καλύτερο του συγγραφέα, παρότι λιγότερο... διάσημο σε σχέση με το "Περι τυφλότητος" στο οποίο αναφερθήκαμε στο Μέρος α'. Αν το σοκ της πρώτης επαφής μου με την ευφυϊα του συγγραφέα στο "Περί τυφλότητος" δεν ήταν τόσο μεγάλο, ίσως και να συμφωνούσα. Σίγουρα πάντως το "Ο άνθρωπος αντίγραφο" κρατάει το ενδιαφέρον του αναγνώστη από την πρώτη μέχρι την τελευταία σελίδα. Δεν υπάρχει "κοιλιά", δεν υπάρχουν περιττές περιγραφές (χαρακτηριστικό του συγγραφέα έτσι κι αλλιώς). Αγωνία, ένταση συναισθημάτων, ανατροπές, άψογη πλοκή γεγονότων και ροή. Το κλασικό σχήμα του Σαραμάγκου "Έστω ότι συμβαίνει αυτό. Τι θα ακολουθούσε μετά;" τηρείται κι εδώ αλλά στον αντίποδα του "Περί τυφλότητος". Εδώ δηλαδή έχουμε να κάνουμε με "μίκρο" καταστάσεις που αφορούν δύο-τρεις ανθρώπους και όχι με κάτι που συμβαίνει σε όλόκληρους πληθυσμούς. Επίσης, στο μυθιστόρημα αυτό τα σχόλια του συγγραφέα και το λεπτό του χιούμορ νομίζω ότι είναι πιο αιχμηρά, εύστοχα και ευφυώς διατυπωμένα από κάθε άλλο του έργο. Φυσικά πάντα παρούσα η άριστη γνώση του ανθρώπινου ψυχισμού. Των παθών και των μικροεγωισμών των ανθρώπων που μπορεί να φέρουν τραγικά αποτελέσματα.

Για το θέμα δεν θέλω να πω πολλά γιατί μπορεί να θέλετε να διαβάσετε το βιβλίο και να σας χαλάσει το στοιχείο της έκπληξης. Γι' αυτό όποιος θέλει να το διαβάσει και δεν θέλει να ξέρει ας σταματήσει εδώ την ανάγνωση. Το θέμα λοιπόν με δυο κουβέντες είναι το εξής: Ένας καθηγητής Ιστορίας, ο Τερτουλιάνο Μάσιμο Αφόνσο, με μια πολύ ρουτινιάρικη ζωή, αποφασίζει ένα βράδυ να δει στο βίντεο μια ταινία που του σύστησαν. Η ταινία δεν έχει κανένα ενδιαφέρον, όμως ξαφνικά ο Τερτουλιάνο ανακαλύπτει κάτι που θα άλλαζε όλη του τη ζωή. Ένας από τους κομπάρσους της ταινίας, που ο ρόλος του δεν ξεπερνά τα 1-2 λεπτά, είναι φτυστός με τον ίδιο! Όλα τα χαρακτηριστικά, είναι ακριβώς ίδια! Ένας άνθρωπος ανίγραφο του Τερτουλιάνο Μάσιμο Αφόνσο! Ή μήπως ο Αφόνσο είναι αντίγραφο του ηθοποιού; Μπορεί να σας φαίνεται απλό το θέμα όμως δεν είναι καθόλου. Πώς είναι να ξέρεις ότι υπάρχει στην πόλη ένας ξένος άνθρωπος ολόιδιος με σένα; Θα έμπαινες στη διαδικασία να τον γνωρίσεις; Θα έμπαινες στον πειρασμό να πάρεις τη θέση του και να "παίξεις" με την εκπληκτική ομοιότητα; Θα προσπαθούσες με λύσσα να μάθεις αν γεννήθηκες πρώτος εσύ ή εκείνος ώστε να ξέρεις αν είσαι εσύ το αντίγραφο ή το... πρωτότυπο;

Και πάλι με μια θεωρητικά μεταφυσική αφετηρία, ο Πορτογάλος νομπελίστας αναλύει, περιγράφει, κατανοεί και κριτικάρει τον Άνθρωπο. Η ψυχολογία των δύο ηρώων αναλύεται από τον Σαραμάγκου με εκπληκτικό τρόπο. Τα διλήμματα, οι εγωισμοί, οι μικρότητες, το παιχνίδι με τη φωτιά, το μίσος, η εκδίκηση, όλα αυτά μέσα από το πρίσμα του συγγραφέα παίρνουν το βάθος που τους αξίζει. Ένα πολύ δυνατό μυθιστόρημα που αξίζει να διαβαστεί και δύσκολα δεν θα αρέσει σε κάποιον.

Ξεκίνησα να το διαβάζω μέσα στο τραίνο της επιστροφής από το χωριό για Αθήνα. Αν και στην αρχή δυσκολεύστηκα λίγο να μπω στο νόημα, τελικά απορροφήθηκα τόσο πολύ, που ούτε κατάλαβα πώς πέρασαν οι 4,5 ώρες εκείνου του ταξιδιού.

Η εμμονή του γηραιού και πολύπειρου καπετάνιου Αυγουστή να μην ξεμπαρκάρει μοιάζει αρχικά ακατανόητη. Οργώνει τις θάλασσες για πάνω από 10 χρόνια χωρίς να έχει πατήσει ποτέ του στεριά όλο αυτό το διάστημα! Ούτε καν όταν πιάνει λιμάνι δεν κατεβαίνει πια για μια βόλτα ή για ψώνια. Το ATHOS III το ξέρει καλύτερα από οτιδήποτε άλλο στη ζωή του. Είναι το σπίτι του, είναι το πλωτό καταφύγιό του. Το οδηγεί από λιμάνι σε λιμάνι, από ήπειρο σε ήπειρο, φαινομενικά χωρίς να τον ενδιαφέρει έστω και στο ελάχιστο η οικογένειά του στην Ελλάδα. Η γυναίκα του και τα τρία του παιδιά τον κατηγορούν. Τον θεωρούν σκληρό και άκαρδο. Δεν μπορούν να κατανοήσουν το λόγο για τον οποίο αποφεύγει να ξαναέρθει κοντά τους. Το μυστήριο για τον αναγνώστη και τη σύζυγο του Αυγουστή λύνεται όταν η πρώτη επιστρατεύεται από τη ναυτιλιακή εταιρία (που και αυτή πιέζει ασταμάτητα τον ξεροκέφαλο καπετάνιο να ξεμπαρκάρει) να τον επισκεφθεί στην Ιαπωνία όπου έχει πιάσει λιμάνι και να μην κατέβει από το ATHOS αν δεν τον πείσει να ξεμπαρκάρει. Δεν της παίρνει παρά μερικές ώρες για να καταλάβει το μεγάλο μυστικό του συζύγου της. Ο καπετάνιος είναι εδώ και χρόνια σχεδόν ολοκληρωτικά τυφλός...

Αυτός είναι ο άξονας της ιστορίας γύρω από τον οποίο η Ιωάννα Καρυστιάνη μάς δίνει ένα πολύ όμορφο και ενδιαφέρον "ναυτικό" ανάγνωσμα. (Δεν αποκαλύπτω τι γίνεται όταν στο ATHOS III ανεβαίνει και ένας νεαρός καμαρώτος γιατί θα χάσεις κάθε ενδιαφέρον αν πας να διαβάσεις το Σουέλ και ξέρεις και αυτό το στοιχείο...). Μέσα από τις αναμνήσεις των ναυτικών και του ίδιου του Αυγουστή ο αναγνώστης βλέπει από κοντά τις δυσκολίες, τις περιπέτειες, τις συνήθειες, τις σκέψεις, τα συναισθήματα, αλλά και τα ενδιαφέροντα περιστατικά της ζωής του ναυτικού. Με μια (αν και δεν μ' αρέσει η λέξη) "ελληνικότητα" να διατρέχει όλη την γραφή (η Ελλάδα που είναι συνυφασμένη με τη ναυτιλία κλπ), με έναν κάπως ωραιοποιημένο είναι η αλήθεια και κάπως ρομαντικό-νοσταλγικό τρόπο, θα δεις από κοντά τον Έλληνα ναυτικό. Μπορεί ο ρεαλισμός να χάνεται σε πολλές περιπτώσεις και το μυαλό σου να υψώνει αντιρρήσεις απέναντι στη σχεδόν αδύνατη περίπτωση του τυφλού καπετάνιου-ήρωα που όλοι τον σέβονται παγκοσμίως και που είναι υπόδειγμα ναυτικού που δίνει τη ζωή του για το πλήρωμα και το φορτίο του πλοίου του, αλλά νομίζω ότι η γραφή είναι τόσο καλή και οι οι λογοτεχνικές αρετές τόσο πολλές που θα σε συνεπάρουν και θα ξεχάσεις τα προαναφερθέντα ψεγάδια.

Ένα πάρα πολύ ωραίο μυθιστόρημα, που στηρίζεται - κατά τη συγγραφέα - και σε εξιστορήσεις συνταξιούχων Ελλήνων ναυτικών (η αλήθεια είναι ότι η ιστορία και οι χαρακτήρες του Σουέλ θα ταίριαζαν στην αρχή του 20ού αιώνα). Προσωπικά το κατευχαριστήθηκα, με απορρόφησε, με ταξίδεψε και αγάπησα αυτήν την ιδιαίτερη γραφή της Καρυστιάνη, παρόλους τους ρομαντισμούς και τις ωραιοποιήσεις.

Πίσω στα κλασικά. Γκόγκολ δεν είχα διαβάσει μέχρι τώρα αν και το ήθελα (δεν έχω δει καν το "Ημερολόγια ενός τρελού" ντροπηηηη!). Το "Τάρας Μπούλμπα" είναι μια εξαιρετική νουβέλα, ένα έργο πολύ μπροστά για την εποχή του αφού για πρώτη φορά στην ιστορία της ρωσικής λογοτεχνίας ο λαός και οι μάζες των απλών ανθρώπων παρουσιάζονται ως το υποκείμενο που δρα και κινεί τους τροχούς της ιστορίας. Ο Γκόγκολ αναλύει με ποιητικό τρόπο χαρακτήρες λαϊκούς μέσα από την ιστορία ενός ατρόμητου Κοζάκου, του Τάρας Μπούλμπα. Η σκληρή, νομαδική ζωή των Κοζάκων του 16ου αιώνα στη Νότια Ρωσία (σημερινή Ουκρανία) και οι απίστευτες μάχες τους με τους Πολωνούς. Ηρωισμοί και κατορθώματα εκφρασμένα με άψογο τρόπο καλλιτεχνικά. Εξύμνηση της σλάβικης ψυχής που εκείνα τα χρόνια είχε να αντιμετωπίσει εισβολής από Ανατολή και Δύση. Και βεβαίως εξύμνηση της απέραντης ρώσικης στέπας (μουχαχα!) και της πολεμικής ζωής για ένα ιδανικό.

Η ιστορία με δυο λόγια: Ο Ταράς Μπούλμπα, παλιός σπουδαίος Κοζάκος, υποδέχεται με υπερηφάνια τους δύο γιούς του μετά τις υποχρεωτικές σπουδές τους. Είναι η ώρα που θα τους οδηγήσει στο αντάρτικο κοινόβιο των Κοζάκων. Οι νεαροί μαχητές εκπαιδεύονται, διακρίνονται και παίρνουν μέρος στη μεγάλη επίθεση ενάντια στους Πολωνούς. Στην πολυήμερη πολιορκία όμως μιας πόλης, ο νεαρότερος από τα δύο αδέρφια μαθαίνει ότι μέσα στην λιμοκτονούσα πολιορκημένη πόλη βρίσκεται και η γυναίκα που είχε ερωτευτεί με πάθος στα χρόνια των σπουδών του. Ο σκληρός, πολεμικός του χαρακτήρας λυγίζει και φτάνει μέχρι την προδοσία...

• Περί φωτίσεως - Ζοζέ Σαραμάγκου

Ε αφού μου άρεσε ο Σαραμάγκου είπα να ολοκληρώσω αυτό το τρίπτυχο των πολύ γνωστών έργων του που έχουν και κοινά χαρακηριστικά (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πρέπει πχ να έχεις διαβάσει το Περί τυφλότητος για να καταλάβεις το Περί φωτίσεως).

Ό, τι σου έχω πει μέχρι τώρα για το συγγραφέα και το ύφος της γραφής του ισχύει και εδώ. Τα σχόλια και οι απόψεις του διατυπώνονται εδώ πιο ξεκάθαρα και ευθύβολα. Μία σκληρή κριτική στη λεγόμενη σύγχρονη, δυτικού τύπου δημοκρατία. Η οποία αποδεικνύεται ότι δεν είναι και τόσο "δημοκρατική" όσο κάποιοι προσπαθούν να μας πείσουν... Ο ολοκληρωτισμός και η κατάργηση ελευθεριών θεωρητικά κεκτημένων για πάντα, καραδοκούν κάθε στιγμή.

Στο Περί φωτίσεως η αρχική υπόθεση του συγγραφέα μοιάζει ίσως πιο ενδιαφέρουσα και πιο κοντά στην πραγματικότητα από κάθε άλλη φορά. Το 80% του πληθυσμού μιας σύγχρονης πρωτεύουσας, χωρίς καμία εμφανή συνεννόηση ή "επανάσταση", αποφασίζει να ψηφίσει λευκό στις δημοτικές εκλογές. (Αλήθεια, έχεις αναρωτηθεί ποτέ τι θα συνέβαινε αν κάποιος λαός αποφάσιζε να κάνει χρήση αυτού του συνταγματικού του δικαιώματος; Έχει τρομερό ενδιαφέρον...). Οι αντιδράσεις της κυβέρνησης είναι σπασμωδικές και σκληρές. Από εφιαλτικές παρακολουθήσεις χιλιάδων πολιτών μέχρι την εγκατάλειψη και γκετοποίηση της πρωτεύουσας από την κεντρική εξουσία. Η πόλη απομονώνεται και στην ουσία της επιβάλλεται μια ιδιότυπη δικτατορία. Ο λαός όμως δείχνει να αφυπνίζεται, να βάζει την αλληλεγγύη πάνω από τον αλληλοσπαραγμό και τον ατομισμό. Δεν λυγίζει και (ευτυχώς) δεν "μαθαίνει" από την τιμωρία που του επέβαλε η εξουσία.

Αν και το διάβασα και αυτό το βιβλίο "μονορούφι" και μου άρεσε πάρα πολύ, υπήρχε κάτι που λίγο με ενόχλησε. Είναι η μεγάλη διαφορά του πρώτου μισού της αφήγησης από το δεύτερο μισό. Μέχρι τη μέση, το κεντρικό πρόσωπο είναι οι πολίτες και αναλύεται με εκπληκτική διεισδυτικότητα η υπόθεση της αποχής τους από τις εκλογές. Από τη μέση και μετά όμως ο συγγραφέας στρέφει το φως προς τους υπουργούς και την αστυνομία και κάπου χάνεται η αγωνία που κορυφωνόταν στο πρώτο μισό. Παρολαυτά μιλάμε για ένα ακόμη εξαιρετικό μυθιστόρημα όπου τα συμπεράσματα που μπορείς να βγάλεις για τη σύγχρονη κοινωνία είναι πολλά και χρήσιμα.

ΥΓ: Τα υπόλοιπα αναγνώσματα του 2009 είναι σχεδόν όλα βιβλία ιστορικά-πολιτικά, γι' αυτό και δεν σε κουράζω με ανφορές σε αυτά.